Wij wensen als genootschap voor heemkunde een aantal bijzondere gebouwen, die toch wel een historische waarde hebben, en gelegen zijn op het Anderlechts grondgebied, onder de aandacht te brengen.

Zo stellen wij vast dat er heel wat scholen zijn, waar weinigen de geschiedenis ervan kennen. En wij dachten er goed aan te doen om een aanvang te nemen met een aantal oude gemeentelijke scholen, o.a. School 13, gelegen in de Wayezstraat.

Tot onze grote verbazing hebben wij moeten vaststellen dat noch de gemeente, noch de school, over een archief beschikt m.b.t. deze school, maar gelukkig hebben we toch een oud-leerling, die trouwens ook één der motoren was van de vriendenkring van deze school, bereid gevonden om ons op sleeptouw te nemen voor een bezoek van deze school.

Tot onze spijt zijn we derhalve op zondag 23 maart 2025 wel heel wat te weten gekomen over deze school, maar konden we ze niet betreden, gezien niemand beschikbaar was om ze open te doen.

Algemene inleiding

Waar Anderlecht heel lang een gewoon boerendorp was, denken we maar aan Erasmus die er kwam verblijven, juist omwille van de goede lucht op den buiten, is dit veranderd vanaf de 2de helft van de 19de eeuw.

De bevolkingsaangroei in de gemeente is op dat ogenblik niet meer te stuiten.Dit is voor een groot stuk te wijten aan het feit dat er meer en meer industrie kwam in Anderlecht, en dan vooral in de wijk Kuregem.

Inmiddels waren de slachthuizen gevestigd op Anderlechts grondgebied, het kanaal werd verbreed, er was de veeartsenijschool, kapitaalkrachtige mensen kwamen zich vestigen in de gemeente, … M.a.w. de noodzaak aan onderwijsinstellingen groeide.

Bovendien mag men niet vergeten dat er een nieuw gemeentehuis gebouwd was in Kuregem, waarvoor de gemeente gelden nodig had, waardoor ze heel wat gronden verkocht had. Zo is bvb. de Wayezstraat aangelegd, nadat een heer Wayez, een kapitaalkrachtig iemand, heel wat gronden aldus kon verwerven.

Volgens de heer Deknop werd het kanaal verbreed omdat men kolen nodig had voor de industrie op het Klein Eiland, en ook om een verbinding te kunnen maken met de treinen in het nieuwe Zuidstation.

Volgens de heer Deknop werd rond 1900 de brug, die we nog altijd kennen over het kanaal aan het einde van de Wayezstraat, gebouwd, waardoor er een verbinding kon gemaakt worden met de paardentram en het nieuwe gemeentehuis.

Op dat ogenblik begint ook het gedeelte Bergensesteenweg aanleunend tegen het kanaal, zich te ontwikkelen, en worden tal van woningen gebouwd. Ook de woning waar thans de heer Deknop nog verblijft, dateert van 1905.

Naar zijn zeggen werden de woningen oorspronkelijk gebouwd door AG-verzekeringen, die ze daarna verkocht aan privé-personen.

Achtergrond van het onderwijs in Anderlecht

Alvorens we dieper ingaan op School 13, moeten we toch herhalen dat reeds eind 18de eeuw men probeerde basisscholenin te voeren, en er zo in het ganse kanton (we spreken over Anderlecht, Molenbeek, Berchem, Dilbeek en Jette), een achttal scholen geopend werden. Men ging dan meestal lesgeven in de pastorie.

Onder het bewind van de Nederlanders, dus begin 19de eeuw, wordt er gesteld dat het de gemeente is die moet zorgen voor een passend schoollokaal, en ook moet voorzien in de wedde van de onderwijzer, de onkosten van verlichting en verwarming, en zelfs de eerste schoolboeken moet aankopen. De gemeente Anderlecht was daar zeker niet heel ijverig in, temeer dat er geen schoolplicht was.

Het zal duren tot 1824 voordat men iets gaat doen om een breder publiek toegang te geven tot het onderwijs, dat tot dan vooral bestaat uit kleinere kostscholen en particuliere scholen, waar lezen, rekenen en schrijven onderwezen wordt.

De gemeente denkt aan een huis in de Edmond Delcourtstraat, dat pastoor Van Parys toebehoorde, en door hem bewoond werd tot de Franse Revolutie, nl. in 1795 toen het ingepalmd werd. Maar men ziet al vlug in dat het heel wat investeringen zou vragen om het geheel klaar te stomen als klaslokaal. Dus dat wordt wat op de lange baan geschoven en tegelijkertijd verschuilt men zich achter het argument dat men nog naar een geschikte onderwijzer moet zoeken en dus een examen moet uitschrijven.

Daardoor duurt het tot april 1827 voor de eerste gemeentonderwijzer benoemd wordt, zijnde de heer Emile Jamar. Hij krijgt toelating om in het gemeentegebouw kostschoolscholieren op te nemen, die in een afzonderlijk lokaal gezet worden.

Maar hij moet zich ook bezighouden met kinderen van het lager onderwijs. Uiteindelijk zal men de kinderen allemaal in één lokaal moeten onderbrengen, wat totaal niet geschikt is.

Wanneer men het boek “Anderlecht door de tijden heen” van G. Van den Berghe ter hand neemt, lezen we daarin : “Terwijl in alle dorpen het gemeente-onderwijs sedert jaren bloeit, worden het onderricht en de toekomst der jeugd in de hoofdplaats van ’t kanton aan de laagste berekeningen prijs gegeven”. (pagina 163)

Het moet gezegd dat Anderlecht zeker geen goede leerling is. Want ook onder het bewind zowel van burgemeester Van Winghen, als van de Formanoir de la Cazerie, wordt er weinig gedaan om het gemeentelijk onderwijs te organiseren.

Gelukkig zijn er nog particulieren, die daar wel iets aan willen doen. Zo is er de heer Denys die al sedert 1833 een vrije school geopend heeft in het huis van zijn vader, die er herberg houdt ter hoogte van de Bergensesteenweg (huidig nr. 828).

De heer Denys had zelf een opleiding genoten bij de gebroeders Solvay in Rebecq. Hij opent de school, die al vlug zal bezocht worden door een 100-tal meisjes en jongens, die allemaal zelf hun stoel meebrengen, vandaar dat men ook spreekt van “de stoeltjes-school”.

De school blijft echter groeien, en gezien de gemeente stil zit, zal de heer Denys zich richten tot de Minister van Binnenlandse Zaken en tot de Gouverneur, om te eisen dat er een fatsoenlijke vergoeding toegekend wordt aan de onderwijzer, en dat er ook een hulponderwijzer komt. Ook al vraagt de arrondissementscommissaris aan de gemeente om een hulponderwijzer te benoemen, zal de gemeente dat opnieuw weigeren, zonder duidelijke reden.

Gelukkig bestaan er op dat ogenblik in de gemeente een aantal privéscholen waar mensen een maandelijks schoolgeld betalen, naast ook de school Onze-Lieve-Vrouw in de Veeweydestraat (zowel internaat als externaat), en kostscholen voor jongens.

Het zal uiteindelijk nog tot 1866 duren voor de gemeente een hulponderwijzer benoemt. Voor wat meisjesscholen betreft, vindt de gemeente dat het volstaat om iemand aan te stellen die handwerk onderwijst, en dit is dan niemand minder dan de echtgenote van de heer Denys zélf.

Anderlecht kan niet blijven volharden in haar weigering en zal scholen moeten beginnen bouwen. In 1879 telt men vier scholen, met 1.600 leerlingen en 222 onderwijzers en onderwijzeressen.

School 13

Op de gevel van School 13 vinden we het getal 1875, en wanneer men opzoekingen doet rond de school ziet men dat in de inventaris van het onroerend erfgoed van het Brussels Gewest men spreekt van 1879, terwijl andere documenten zeggen dat de school in de Wayezstraat 56 opgetrokken werd in 1880.

Vast staat dat ze ontworpen werd door architect Jules Jacques Van Ysendijck (1836-1904), die ook de architect was van het gemeentehuis, van het vredegerecht, en van de torenspits van de collegiale kerk Sint-Pieter en Sint-Guido.

Deze school werd geopend op 5 oktober 1880. De meisjes kregen les van mevrouw Verschilde, en later van mevrouw Marie Hombroeck.

De school was oorspronkelijk volledig ommuurd met één ingang. Achter de muur bevonden zich de speelplaats en de toiletten.

Later zal men die muur verlagen, zoals we kunnen zien op een foto uit 1960.

Nu is de muur helemaal weggewerkt, en dit is het gevolg van wat men noemt “De inrichting van de kwaliteitsvolle schoolomgeving in het Brussels Gewest.” Men wou de ruimte rond de school, die intensief gebruikt wordt bij het begin en het einde van de schooldag, door leerlingen, schoolpersoneel en ouders, veiliger, gebruiksvriendelijker, en herkenbaarder maken. Daarom werd ze herontworpen, rekening houdend met de klimaatuitdagingen van onze tijd.

Men mag niet vergeten dat oorspronkelijk enkel jongens leskregen in School 13 gelegen in de Wayezstraat. Meisjes werden ondergebracht in de school in de Doverstraat.

Beide scholen waren tweetalig. Maar uit de getuigenis van de heer Deknop kunnen we afleiden dat het een gebruik was, ondanks de gescheiden speelplaats, dat de kinderen, die meestal zonen waren van handelaars uit de buurt, elkaar opzochten, omdat ze toch al van thuis uit Brussels spraken en uiteindelijk er geen echte taalproblemen waren.

Begin jaren ’70 heeft men de scholen ééntalig gemaakt en gemengd, en dus gingen de Nederlandstaligen naar de Wayezstraat, en de Franstaligen naar de Doverstraat.

Het is ook in die periode dat de Vriendenkring van de lagere school 13 opgericht wordt, waar de heer Deknop bij betrokken was. De vriendenkring hield zich vooral bezig met het organiseren van feesten om met de opbrengst sociale werken te doen ten voordele van de kinderen. De heer Deknop vertelt dat op dat ogenblik quasi uitsluitend Belgische handelaren gevestigd waren in de Wayezstraat, die vaak boven hun winkel woonden. Dit betekende dat zij ook zeer betrokken waren bij de wijk en bij de school. Hun kinderen gingen daar trouwens meestal naar school. Dit maakt dat zij de voornaamste sponsors waren van de feestjes, georganiseerd door de vriendenkring, die dus voldoende opbrengst kon genereren om o.a. in te staan voor de verlichting op de speelplaats, het plaatsen van speelmeubilair, en het tussenkomen waar nodig t.a.v. leerlingen met minder financiële mogelijkheden.

De heer Deknop herinnert zich in de jaren ‘70 een mevrouw Simons als directrice, en de leerkrachten waren onder meer mevrouw Van Roy, en de heren Hallemans, Germeys, De Blander en Noiret, deze laatse was ook samen de voorzitter van “de Vriendenkring”.

Zoals we nu nog altijd kunnen zien en afleiden uit de voorgevel van de school, gaat het steeds om zeer grote ruimtes van ongeveer 10 m op 10 m, en een 6-tal per verdieping. Dit maakt dat we wanneer dat we voor de school staan van links beginnende, we kunnen zeggen dat daar de eerste twee studiejaren zijn, een ingang, dan weer twee studiejaren, weer een ingang, weer twee studiejaren, weer een ingang, en het laatste gebouwtje bevat de conciërgerie. Vroeger bevatte het ook het bureau van de directrice.

Tijdens de Tweede Wereldoorlog had men een koer achteraan en een koer vooraan. Die achteraan werd gebruikt door de Franstalige leerlingen, die vooraan door de Nederlands-talige leerlingen. Het is ook belangrijk te vermelden dat tijdens de Tweede Wereldoorlog er nog geen verbinding was met de school in de Bronsstraat.

Tijdens de Tweede Wereldoorlog was er sprake van de Winterhulp, die gedroogde ansjovis geïmporteerd uit Spanje aan de kinderen uitdeelde. De heer Deknop vertelt dat hij dit helemaal niet lustte, maar het was verplicht om het toch in te nemen.

Hij herinnert zich ook nog dat hij zelf in een Franstalige klas zat, maar regelmatig op wandel ging met zijn grootvader, Nederlandstalig, die hem allerlei bomen leerde kennen. Toen tijdens de Tweede Wereldoorlog er een inspecteur langskwam in zijn klas, en hem vroeg te vertellen wat hij gedaan had tijdens het weekend, begon hij heel fier te zeggen “Je me suis promené avec mon grand-père”. De inspecteur vroeg verder wat hij dan precies allemaal gezien had. En toen begon de heer Deknop in het Nederlands de bomen op te noemen. Als straf diende hij onmiddellijk te verhuizen naar de Nederlandstalige klas. Hij heeft dit toch wel als een zekere vernedering aangevoeld, maar dit moet natuurlijk gekaderd worden in de tijdsgeest en de Duitse overheersing op dat moment.

Hij herinnert zich ook dat tijdens de Tweede Wereldoorlog er tweemaal iemand van het leerkrachtenpersoneel opgepakt werd door de Duitsers (o.a. de latere burgemeester Bracops). Hij herinnert zich ook nog uit zijn lagere onderwijsperiode een zekere heer Jacobs, die een hogere opleiding had, maar tijdens de Tweede Wereldoorlog blij was dat hij gewoon onderwijzer kon zijn in School 13. Hij woonde op het Gemeenteplein en rookte een pijp.

De heer Deknop onderlijnt dat toentertijd de leerkrachten heel wat energie investeerden in hun leerlingen, en dit ook deden na schooltijd. In elke klas stond er een grote kachel, en was er ook gaslicht. Maar tijdens de bezetting zal er elektriciteit aangebracht worden.

Na de Tweede Wereldoorlog was er expeditie Byrd, met een Amerikaanse vliegenier richting Zuidpool. Het was een reactie van de Amerikanen op het feit dat de laatste expeditie naar de Zuidpool door de Duitsers gedaan was, en zij wilden dit overdoen. De heer Deknop vertelt dat zijn leerkracht, de heer Jacobs, interesse wou bijbrengen bij zijn leerlingen voor dit alles, en dat hij dus in de klas een hoek ingericht had waar dagelijks de vorderingen van deze expeditie veruitwendigd werden. Hij heeft ook nog goede herinneringen aan de heer Baudoncq, een leraar in de Franstalige afdeling van de school, maar die in de Weerstand gezeten had en die zijn verhaal kwam vertellen na de oorlog.

In vroegere tijden en tot in de jaren ’80 waren er op de speelplaats ook 4 kastanjelaars aanwezig.

---

Onder burgemeester Henri Simonet worden een turnzaal, refter, overdekte speelplaats en nieuw sanitair gebouwd en opgeleverd. Dit was operationeel in 1975, of zelfs een jaar of twee vroeger. In 1986 heeft men toelating gevraagd tot de uitbreiding van een turnzaal met speelzaal. De werken werden toevertrouwd aan architect L.J. Engels (rue d’Accolaye 8 - 1000 Brussel). In 1993 heeft men dan nog eens het schoolgebouw uitgebreid met twee bijkomende lokalen, een socio-cultureel lokaal, een eetzaal, een keuken, sanitair en bergingen, en tegelijkertijd werd ook overgegaan tot isolatie van de traphal en het plaatsen van een alarminstallatie. Ditmaal werd het geheel toevertrouwd aan het architectenbureau Gus BVBA (Vorstlaan 84 te Brussel), en meer bepaald aan architect Vanhamme E.G.

Een leuk weetje is ook dat er lange tijd op de zolder fotoklassen gegeven werden. Er was de mogelijkheid in de jaren ’70 voor leerlingen om in de namiddag daar o.l.v. een leerkracht op vrijwillige basis alles te leren over fotografie en het ontwikkelen van foto’s.

---

Wanneer we de hoek omdraaien richting de Bronstraat, zien we dat de school uitbreiding gekend heeft met sportaccommodatie.Men kan misschien opmerken dat de muur nu vervangen geworden is door allerlei ijzeren afsluitingen, wat het geheel toch wel een beetje een luguber karakter geeft.

Wanneer we echter aan de andere zijde de school omdraaien richting Doverstraat, zien we nog de oude vermelding dat het ging om de lagere school 6 en 13 voor jongens en meisjes, en een kindertuin nr. 1.

Men heeft een stukje van de oude school afgebroken om een nieuwbouw te zetten, nl. het gemeentelijk kinderdagverblijf De Viooltjes.

Op dit ogenblik maakt School 13 deel uit van de 8 Nederlandstalige gemeentescholen, die de gemeente Anderlecht telt. Naast School 13 is er ook:

• Do Re Mi (Demosthenesstraat 231)
• Goede Lucht (Severineplein 1)
• Het Rad/De Asters (Melckmanslaan 18B)
• GBS Kameleon (Ropsy Chaudronstraat 7)
• GBS Scheut (Leopold De Swaefstraat 38)
• Veeweide (Veeweidestraat 80)
• GBS De Vijvers, (Daniël Van Dammestraat 20)
• Beverboom (Itterbeekselaan 226)

Architect Van Ysendijck

In de jaren ’70 van de 19de eeuw heeft hij twee scholen gebouwd in Anderlecht, waaronder die in de Wayezstraat. Het is een fraaie illustratie van de aanpassing van de neo-Vlaamse renaissance stijl aan een economisch programma : een eenvoudige blok versierd met discrete uitsprongen op de gevel en een kleurenspel van natuursteen en baksteen. De echte historische details blijven beperkt tot vlakke geveltoppen, een medaillon en enkele decoratieve elementen.

Het is alleszins een feit dat Van Ysendijck een bijzondere stijl had, reden waarom waarschijnlijk Horta hem ook respecteerde.

Toch nog even herhalen dat Van Ysendijck in feite geboren is in Parijs, en overleden in Ukkel. Toch wordt hij beschouwd als een Belgisch architect, die een grote aanhanger was van de Vlaamse Neo-renaissance en zich liet inspireren door de “Renaissance gebouwen” van de Spaanse Nederlanden, die in zijn tijd als Belgische stijl aanzien werden.

Hij is niet alleen actief geweest in Anderlecht, maar ook in Grimbergen, Namen, Ieper, Gent, Elsene, Doornik, Poperinge. In Brussel kennen we de Lieve-Vrouw-ter-Zavelkerk en in Sint-Joost-ten-Noode de fameuze Sint-Joostkerk, die allemaal van zijn hand zijn.

In Anderlecht heeft hij ook samengewerkt voor de bouw van de Onze-Lieve-Vrouw Onbevlekte Ontvangeniskerk in Neogotische stijl in de wijk het Rad, die we al eerder met De Swaene bezocht hebben.

Architecten van andere scholen

Sommige andere gemeentescholen in Anderlecht lijken op het eerste zicht eveneens van de hand te zijn van Van Ysendijck.

De latere Anderlechtse gemeentescholen werden echter ontworpen door de persoon die door de gemeente in dienst genomen werd als tekenaar-architect bij de Dienst Openbare Werken, nl. Louis-Ernest ’S Jonghers (1886-1931). De heer ’S Jonghers begon in feite als tekenaar bij de gemeente Anderlecht in 1887. Hij start dan ook zijn studies als architect aan l’Académie Royale des Beaux Arts de Bruxelles, waar hij zijn diploma behaalt in 1892. En dan start zijn carrière als gemeentelijk architect en directeur voor Dienst Gemeente Gebouwen in Anderlecht.

Hij zal de architect van de gemeente blijven tot 1920. In die periode is hij iemand die heel wat gebouwen ontworpen heeft. Enkele van de mooiste scholen die hij ontworpen heeft zijn de basisschool in de Radonstraat 22 te Kuregem, de basisschool in de Eloystraat 114 te Kuregem, en het Marius Renardinstitituut in de G. Moreaustraat 107.

Doverstraat

Zoals gezegd heeft ook de school in de Doverstraat altijd een connotatie gehad met School 13.Wij gaan pogen haar op een later tijdstip ook te bezoeken.

Met bijzondere dank aan de heer Edouard Deknop

Tekst : Myriam Van Varenbergh
Foto’s : zoals vermeld en anders : Myriam Van Varenbergh

---