Het genootschap voor heemkunde De Swaene heeft op 24 november 2024 een bezoek gebracht aan de synagoge, gevestigd op de hoek van de Kliniekstraat met de Hoedstraat in de wijk Kuregem te Anderlecht.
De voorzitter van de Raad van Bestuur van de synagoge, de heer Daniel Rabinovitsj, heeft ons ontvangen en rondgeleid.
Hij moest tot zijn spijt zeggen dat er geen rabbijn meer verbonden is aan de synagoge. Zelf is hij een zoon van een lederwarenhandelaar, en heeft hij zich altijd beziggehouden met ambulante handel en muziek. Zijn familie is van in het begin altijd betrokken geweest bij deze synagoge.
Dicht bij een station vestigen zich vaak migranten, en zo was dat ook met de Joden, die vooral uit Centraal- een Oost-Europa kwamen (o.a. Polen, Roemenië, Rusland) en die zich gevestigd hebben in de wijk Kuregem.
Zij waren zeer talrijk begin 20ste eeuw, en hebben daarom in 1926 een grond van 550 m² aangekocht met steun van het Centraal Israëlitisch Consistorium van België. Hierop werd dan de Israëlitische-Orthodoxe synagoge gebouwd.
Het is Joseph De Lange die als Joodse architect afkomstig uit Antwerpen, de plannen zou maken. Hij was trouwens ook al de architect van de synagoge in Oostende en deze in de Hoveniersstraat in Antwerpen.
De eerste steen werd gelegd in 1928, en het is op 6 april 1933 dat de synagoge ingehuldigd werd.
We vinden in het gebouw zowel neo-Romaanse stijl, als Art Décostijl terug en vooral het gekleurde glasraam in het plafond, in de vorm van een Davidster, is een echte eyecatcher.
Bijzonder is ook de luchter die als het ware een essentieel onderdeel is van de synagoge. En het is inderdaad zo dat sommige ceremonies laat duren, waardoor het daglicht niet kan volstaan en dan is zo’n luchter belangrijk. Hij is een luster uit één stuk uit Messing, eveneens in de vorm van de Davidster. Op de hoek van de zes vertakkingen vindt men telkens verschillende lampen, en in het centrum zijn er opnieuw zes sterren, die wat kleiner zijn, maar die op hun beurt ook verlicht zijn.
Wanneer men de synagoge betreedt vanuit de Hoedstraat, ziet men in de ingang drie tableaus die er zijn voor de overledenen. Het gaat meestal om mensen die ooit in Anderlecht gewoond hebben, met uitzondering van enkelen, die wel in Vorst leefden.
De heer Rabinovitsj wees er ook op dat er ook een Marokkaanse gemeenschap van Joden is. Zij zijn vooral Sefardische Joden, die een eigen synagoge hebben in Brussel.
Oorspronkelijk had de grote groep Asjkenazische Joden van Duitse oorsprong de beschikking over de ruimte over het gelijkvloers, terwijl de minder talrijke Sefardische Joden, vooral van Poolse origine, hun rites hielden in een kleinere ruimte op de eerste verdieping.
De situatie is inmiddels al helemaal veranderd, want hij schat dat er in gans België slechts 40.000 Joden zijn, wat natuurlijk ook zijn repercussie heeft op de werking van de synagoge in Kuregem.
Zo herinnert hij zich dat in de jaren ’70 er meer dan 1.000 mensen aanwezig waren in de synagoge voor het feest van de Jom Kipoer, maar dat het er nu nog slechts een 50-tal zijn.
Dit heeft ook tot gevolg dat waar er vroeger een strikte scheiding was tussen de vrouwen die op de eerste verdieping zaten en de mannen, ze nu allemaal op de gelijkvloerse verdieping zitten, weliswaar nog steeds met een scheiding en met een gordijn. Maar hij wijst er ook op dat sommige vrouwen dit gordijn niet meer willen en dat men daarin soepel geworden is.
Wat opvalt is ook het meubilair dat oorspronkelijk is. Men ziet talrijke bankjes met vakjes onder tablet.
In het midden van de synagoge vindt men de zgn. Bimah, waar men de Torah leest. Er wordt op gewezen dat deze steeds gelezen wordt van rechts naar links.
De Torahrollen zelf bevinden zich vooraan in de synagoge. De Torahrollen zijn rollen op een koosjer gelooid stuk leer waarvan de tekst van de Hebreeuwse bijbel gegrift staat. Een Torahrol maken is een echt monnikenwerk. Je kan er ongeveer anderhalf jaar mee bezig zijn, op voorwaarde dat men er acht uur per dag aan werkt. De synagoge bestaat uit een hoog centraal schip, gericht op een abscis met halve koepel. In de abscis is de door de stenen tafel bekroonde tempel, die de heilige Torahrollen bevat, van vrij recente datum.
In de synagoge is er ook een kleinere zaal voor de gewone vieringen, en op de benedenverdieping is er een feestzaal en ook de rituele baden zijn er aanwezig (rituele baden Mikwaot). In feite moeten eerst altijd de rituele baden gebouwd worden, en pas dan de synagoge.
Gezien er nu nog weinig Joden zijn in een wijk die volledig geëvolueerd is, en waar allerlei mensen van verschillende origine, van verschillende geloofsovertuiging en van verschillende taal samenleven, wouden vrouwen omwille van discretie, niet meer naar de baden komen in de synagoge. En daarom heeft men in de jaren ’80 een gebouw aangekocht in de Sint-Augustijnenstraat in Vorst om er baden te bouwen en daar de Joodse vrouwen hun rituelen te laten uitvoeren. Op die manier kan het iets discreter gebeuren.
Er moet ook aan herinnerd worden dat in april 2002 er een aanslag was op de synagoge die bekogeld werd met Molotovcocktails en in brand gestoken. En in september 2014 was er opnieuw een brandstichting, die ook heel wat schade met zich heeft meegebracht. De laatste aanslag heeft vooral het schilderwerk aangetast en de mooie fresco die men vooraan in de synagoge vindt. Het is nog maar recent dat men heeft kunnen herschilderen en dat men de fresco een beetje heeft kunnen herstellen dankzij de hulp van de leerlingen van de academie van beeldende kunsten in Anderlecht.
Op de benedenverdieping in de feestzaal probeert men nu onder leiding trouwens van Daniel Rabinovitsj terug een muziekgroep samen te stellen. Hij herinnert eraan dat Joodse muziek al bestond uit de tijd van de tempel van Jerusalem, en dat Joodse muziek vooral gespeeld werd door troubadours, die rondtrokken en natuurlijk daardoor ook bepaalde invloeden kregen. Het is echter niet de bedoeling dat men in de synagoge zingt. Uiteindelijk mag men er enkel maar instrumenten bespelen. Maar ook daar is er een zekere evolutie ontstaan, en organiseert men nu af en toe ook concerten in de synagoge.
De heer Rabinovitsj wijst er ook op dat Jiddisch een taal is die stilaan aan het verdwijnen is maar gelukkig wordt het nog onderwezen in een aantal scholen. Het verdwijnen is te wijten aan de grote genocide, die in feite plaatsgreep tijdens de Tweede Wereldoorlog, wat trouwens ook zijn gevolg gehad heeft voor het aantal inwoners in de wijk, waar tijdens de Tweede Wereldoorlog een zeer grote razzia gebeurd. In de wijk zelf vindt men nog vele gedenkstenen voor de slachtoffers van de oorlog onder de vorm van de fameuze Stolpersteine (struikelsteen).
Men gaat ervan uit dat ongeveer 1700 Joden gedeporteerd zijn vanuit Kuregem tijdens de Tweede Oorlog. Dat maakt ook dat er nog weinig nazaten zijn van de oorspronkelijke bewoners, vandaar dat de heer Rabinovitsj ook verwijst naar een thans verschenen boek “Le Triangle à’Anderlecht, mémoires Juives d’un quartier” van de hand van de heer Albert Aniel e.a. Daarin heeft men toch nog een aantal getuigenissen proberen op te nemen van kleinkinderen, zelfs achterkleinkinderen, van eerste Joden die zich in de wijk hebben gevestigd.
Alleszins heeft dit ook tot gevolg gehad dat de Joodse school ook verdwenen is. Oorspronkelijk werd ze opgericht in 1947 door de heer Seligman Beer Bamberger, nr. 34 in de rue des Patriotes. Maar gezien haar succes, want in 1948 had ze al 130 leerlingen, heeft men begin 1950 de school verplaatst naar het nr. 65 van de Kanaaltstraat, en daarna heeft men een groter gebouw opgericht op de Point Carré Laan 67, die toen genoemd werd “Atheneum Maimonide”. Hier werden nieuwe gebouwen opgericht in de jaren ’80 en ’90, maar gezien de meeste Joden systematisch de wijk Kuregem begonnen te verlaten, heeft de school in 2014 haar humaniora overgebracht naar Elsene, en in 2017 zou ook de kinderkribbe sluiten. Op dit ogenblik worden de gebouwen gebruikt door het Jezuïetencollege Matteo Ricci.
Oudere Joden kunnen ook niet meer echt terecht in de eigen wijk. Want er blijkt maar één ouderlingentehuis te zijn in Brussel, en ééntje in Antwerpen, specifiek gericht op de Joodse gemeenschap. Voor het overige gaan zij proberen zo lang mogelijk in hun eigen huis te blijven, zo niet integreren ze zich in andere bestaande voorzieningen.
Omwille van het aantal dalend aantal praktiserende Joden, gezien dit ook eenzelfde trend volgt als voor andere godsdiensten, is men soms creatief om toch de godsdienstige rituelen volgens de regeltjes te kunnen uitvoeren. Zo is het een regel dat men minstens 10 jaar moet zijn om een gebed te kunnen opzeggen. En normaal kan dit enkel maar met minstens mannen boven de 13 jaar. Maar af en toe gaat men wat die leeftijd betreft, om toch maar het getal 10 te behalen.
Het is nu de bedoeling van de heer Rabinovitsj om toch heel wat activiteiten te organiseren voor de weinige Joden nog in de wijk, en dit ook open te stellen voor anderen, zodanig dat er nog een toekomst is voor de synagoge zélf. Wel is het zo dat bij besluit van de Brusselse hoofdstedelijke regering, tot instelling van de procedure tot bescherming als monument van Joods-Orthodoxe synagoge van Brussel gelegen Kliniekstraat 67A te Anderlecht van 16.11.2023, we kunnen stellen dat normaliter het voortbestaan van het gebouw gegarandeerd is, gezien het nu een beschermd gebouw is.
Het feit dat nu het merendeel der Joden leeft in Antwerpen, is niet te wijten aan het feit dat zij meer Orthodoxe Joden zijn, maar wel omwille van het feit dat er in Antwerpen nog echt een Joods leven is, wat betekent dat er ook specifieke winkels zijn, waar Joden zich kunnen gaan bevoorraden, een groter sociaal leven, etc. Dat is weggevallen in Brussel, en al zeker in de wijk Kuregem.
Tekst en foto’s : Myriam Van Varenbergh