Inleiding
Reeds jaren proberen wij met het genootschap voor heemkunde De Swaene systematisch een kerk te bezoeken, gevestigd op het Anderlechtse grondgebied.
Wij stellen echter vast dat aan een zeer hoge snelheid het aantal nog gebruikte kerken voor de katholieke eredienst daalt. Heel wat van de op Anderlechts grondgebied gevestigde kerken, die wij bezochten, en waaromtrent u meestal een artikel vindt op onze website (www.deswaene.be), zijn inmiddels ontwijd, overgedragen aan de gemeente, er vinden geen weekendvieringen meer plaats, of ze staan gewoon te verkommeren.
Ook de kerk van Sint-Bernadette in Anderlecht heeft geen weekendvieringen meer, behoudens één viering op zondag om 10u30 voor de Protestantse gemeenschap. Inderdaad, noemt zij nu de Eglise Parole de Grâce. Daarom leek het moment gekomen om er een bezoek aan te brengen, en dit op 18 februari 2024.
De Wijk
Om een goed begrip te hebben van deze kerk, moeten we ook even de aandacht vestigen op de wijk de Goede Lucht (den Bon Air, zoals het in Anderlecht genoemd wordt), waar ze gevestigd is
De Goede Luchtwijk werd door Koning Albert I op 15 maart 1923 ingehuldigd. De eerste steen werd in één van de laatste huizen van de Itterbeeksebaan gemetseld, en men kan nu nog een poging doen om deze terug te vinden op de nummers 567 en 567 van de Itterbeeksebaan.
De wijk is in een viertal fases opgetrokken, nl. een eerste langs de Geestdriftstraat, een tweede fase rond het Séverineplein, de derde fase de appartementsgebouwen op de Itterbeeksebaan, en na Wereldoorlog II kwam de vierde fase tot stand waarbij men merkt dat men met goedkopere materialen dient te bouwen.
Uiteindelijk heeft de bouw van deze wijk een 30-tal jaren in beslag genomen. Het gaat om sociale woningen, waarvan ongeveer de helft in privé-eigendom is, en de rest toebehoort aan de Anderlechtse Haard. Wie meer informatie wenst over deze wijk, kan daarvoor ons artikel raadplegen “Tuinwijken in Anderlecht” dat we publiceerden n.a.v. het 100-jarig bestaan van de tuinwijken in het Brussels Gewest, dat volledig in de kijker geplaatst werd in 2022.
Men mag niet vergeten dat deze tuinwijk er kwam omdat op dat ogenblik grote werken voor de Noord-Zuidverbinding aan de gang waren in Brussel, waardoor enerzijds heel wat mensen onteigend werden, anderzijds er heel wat arbeiders op zoek waren naar een woning dichtbij hun werk. Het leek dan ook ideaal om mensen te lokken omwille van de goede lucht, net buiten de stad. Op dat ogenblik was Anderlecht nog zeer ruraal en toch grenzend aan de hoofdstad, zodanig dat dit een perfecte inplanning was.
Los daarvan kan men stellen dat op dit ogenblik deze wijk een grote variatie kent aan generaties en culturen, met alle problemen dat dit met zich meebrengt. Maar er zijn ook heel wat positieve punten. Want zo is er de beroemde Superette De Spiegeleer, maar ook het nabijgelegen Institut Redouté-Peiffer, die als het ware zorgdragen voor de wijk. Zo werden er in 2020 bvb. per week minimum 40 pakketten uitgedeeld bij mensen die zich moeilijk kunnen verplaatsen, zoals ouderen of personen met een beperking, en dit met onverkochte producten vnl. van de Superette De Spiegeleer, maar ook fruit van de Institut Redouté-Peiffer, en Sporting Anderlecht dat het voedsel schonk dat tijdens de recepties na de match niet werd geconsumeerd.
Bovendien heeft men in deze wijk nog andere projecten opgezet, zoals moestuinen, collectieve compost, kookworkshops, gastentafels, etc. Het wijkschooltje is eveneens nog altijd belangrijk en zal zeker ook nog in de kijker komen te staan omdat het nog een voorbeeld is van Art Déco.
Ontstaan van de parochie
We mogen niet vergeten dat de katholieke kerk een enorm prestige had na Wereldoorlog II en dat bleef zo zeker tot 1961, nl. het sterfjaar van Kardinaal Van Roey. Naar aanleiding van zijn sterven heeft men ook het aartsbisdom opgesplitst in Mechelen-Antwerpen- en Brussel. Bovendien was er het tweede Vaticaans Concilie van 1962-1965 dat o.a. de erediensten gemoderniseerd heeft.
Dit alles verklaart ook waarom reeds in 1953 op het aartsbisdom Mechelen men vergaderde en o.a. het had over de Anderlechtse wijk Goede Lucht. Uit een uittreksel van het verslag van de vergadering van 21.09.1953 van het Aartsbisdom Mechelen (met correctie op 28.09.1953) lezen we het volgende :
“Anderlecht Bon Air : deze wijk van 2.700 zielen is totaal verwaarloosd. 2.000 mensen behoren tot Dilbeek Sint-Theresia, 700 mensen tot Neerpede. Ze zijn echter gans afgescheiden van de beide parochie door het gebrek aan wegen. Ze hebben alleen de steenweg die hen toelaat zich naar de stad te begeven voor het bijwonen van de mis. De godsdienstpraktijk staat hier zeer laag. Eerwaarde heer pastoor van de Heilige Geest parochie heeft geïnformeerd naar gronden. Inderdaad is er grond te bekomen aan de overzijde van de baan langsheen deze wijk. Zijne Eminentie stemt erin toe dat onderhandelingen worden aangevat betreffende de aankoop van de nodige grond voor bouw van een kerk. Monseigneur Schoenmaeckers meent dat hier een parochie moet opgericht worden met een voorlopige kerk. Ondertussen zou de grond moeten worden aangekocht en hiervoor kan 500.000 BEF worden voorzien.”
Pastoor Petre, die toen verbonden was aan de collegiale kerk van Sint-Guido en Sint-Pieter, heeft op 30 oktober 1953 een brief gericht aan het aartsbisdom, waarin we lezen : “de kinderen Rossel-Huyghe samen op een ouderwetse boerderij aan het uiteinde van Neerpede wonen, doch geen gronden willen verkopen, maar dit eventueel zouden willen doen gezien ze christelijke mensen zijn. Het gaat om een grond van 90 x 40 m. gelegen aan de Itterbeeksebaan.”
Diezelfde pastoor heeft dan in een brief van 11 januari 1954 aan het aartsbisdom laten weten dat de familie Rossel het terrein wou verkopen. De prijs werd vastgelegd : “De eerste dertig meters voor 300 BEF, 30 tot 60 meter voor 150 BEF en 60 tot 90 meter voor 75 BEF.”
Om één en ander te realiseren werd E.H. Vander Niepen, op dat ogenblik kapelaan van Sint-Bernadette, met de opdracht belast : “Van Der Niepen staat in een moeilijke toestand op financieel gebied door het feit dat hij geen wedde en woonvergoeding heeft Er wordt hem een compensatie toegestaan voor de duur dat hij het voordeel van een woonstvergoeding nog niet zal hebben. Deze som bedraagt 2.500 BEF per maand, voor de eerste keer gestort in het eerste semester 1960 op 01.06.1960.”
Dat E.H. Vander Niepen de drijvende kracht is, blijkt ook uit de brochure die uitgegeven werd in 1977 op gestencild papier, en waarin men kan lezen : “ Het oprichten van de eerste kapel is grotendeels te danken aan de grote werkkracht van E.H. Vander Niepen. Hij is in de wijk aangekomen op het einde van de maand mei (n.v.d.r. : 1957). Vanaf het begin af leefde hij voor én tussen zijn mensen. Hij wandelde door de straten, sprak de mensen aan, praatte met hen, was overal aanwezig. Hij wou ook heel dichtbij zijn mensen wonen. Hij huurde een appartementje achter een garage. Dan is de operatie kapel begonnen. Reeds in de maand juli ging men aan de gang. Een tiental vrijwilligers stond op een morgen klaar met alle mogelijk gerief, onder hen bevond zich een garagist, een typograaf, een stoelenbekleder, een volksvertegenwoordiger, enz. Zij trokken op naar Dochamps, waar een kapel moest worden afgebroken die dan dienst zou doen als eerste kerk in de Goede Luchtwijk. En daar, plank per plank, werd de bestaande kapel afgebroken en op de camion geladen met bestemming Anderlecht. De bouw van de kapel zou beginnen in september. De namen van de eerste vrijwilligers zijn … Machelinckx Alfred (gepensioneerd spoorwegbediende), Daniel Delmot (bediende) - beiden van Neerpede-Anderlecht -, Karel Van Beveren (student uit de Goede Luchtwijk), Jean De Vogelaere (arbeider uit Molenbeek), Jean De Taye (bediende uit Vorst), Jean Debucquoy (volksvertegenwoordiger), de heer Vander Niepen (per moto) en Corneil Trullemans (garagist met de kamion), César Jadot (bediende uit de Goede Lucht), Edmond Eggerickx (arbeider uit de Goede Lucht), Francis Fabry (student uit Ganshoren).”
Men verwijst hier naar Dochamps, zijnde een plaats en deelgemeente van Manhay, in de provincie Luxemburg, dat minder dan 600 inwoners telt op dit ogenblik. Vraag is hoe E.H. Vander Niepen van daaruit een chalet kon bekomen. Misschien ligt het raadsel wel verscholen in het feit dat een zekere familie Delneuville-Detaille woonde in Anderlecht, maar mevrouw Emilie Detaille was afkomstig van Dochamps. Dit is iets wat zeker nog verder moet uitgezocht worden.
Uiteindelijk werd bij Koninklijk Besluit van 11 september 1961 de parochie opgericht. De oprichtingsakte is een mondvol.
Gemakkelijk zal het zeker niet geweest zijn. In La Patriote Illustré van 20 augustus 1967 verscheen een kort artikeltje over de kerk en het parochiehuis, dat het Cardijncentrum zal genoemd worden en dat in november van dat jaar diende voltooid te worden. We lezen in dat artikel het volgende :
“ In de “Goede Lucht” wijk van Anderlecht werd onlangs een nieuw kerkje opgetrokken. Dit kerkje, gewijd aan Sint-Bernadette, was oorspronkelijk een cafetaria op Expo 58 waaruit men de bar en tafels heeft verwijderd en vervangen door een altaar en stoelen. De priester van deze kleine parochie, pastoor Fr. Vander Niepen, dacht : “waar er een kerk is, zou het ook goed zijn een parochiehuis te bouwen.” Reeds eigenaar van een terrein en van enkele deuren en ramen deed pastoor Vander Niepen beroep op jonge vrijwilligers.
De enthousiaste ploeg van elf Italianen, een Spanjaard, vier Belgen, waarvan twee geschoolde metselaars, en drie jonge meisjes die het onderhoud en de kantine verzorgen, gingen vol enthousiasme aan de slag. De basismuren staan er al, en het parochiehuis van de “Goede Lucht” is bijna klaar. Maar de eerste ploeg van vrijwilligers, die o.a. twee missionarissen telt, is op 12 augustus met werken gestopt (aan elke vakantie komt een einde !). Een nieuwe ploeg springt dan in en doet verder tot 9 september. De twee ploegen logeren in een internaat in de buurt op kosten van de gemeente.
Het parochiehuis dat normaal voltooid zal zijn in november 1967, zal het “Cardijncentrum” genoemd worden.”
Opvallend is wel dat het inderdaad gaat om een cafetaria van Expo 58, doch dat wanneer men artikels terugvindt over wat men gedaan heeft met de relieken van de Wereldtentoonstelling, men verwijst naar allerlei gebouwen die een andere bestemming gekregen hebben, zoals bvb. het paviljoen van Joegoslavië, dat nu de middelbare school Sint-Paulus in Wevelgem is, of de Kortrijkse Kunstwerkstede De Coene, dat nu gebruikt wordt als sporthal in Deurne, of een kerkje in Kraainem, of het IBM-paviljoen, dat nu het bakstenenbedrijf Wienerberger is in Londerzeel, ….
Maar over het café, dat een kerk werd, wordt niets gezegd.
Bron : Achief E. Vandervorst (ons welwillend ter beschikking gesteld door Marcel Jacobs)
Patroonheilige
Dat men koos voor Bernadette, is uiteindelijk niet zo vreemd, alhoewel moet opgemerkt worden dat naast Anderlecht, enkel Deurne, Mortsel, en Sint-Amandsberg een Sint-Bernadettekerk hebben. Sint-Bernadette zelf is natuurlijk een bekende heilige, geboren in 1844, en overleden in Nevers op 16 april 1879 (Frankrijk).
Zij werd geboren in een arm molenaarsgezien en ging zeker niet naar school en leed bovendien aan astma. Toen ze ongeveer 14 jaar was, ging ze samen met haar zusje en een vriendinnetje bezig hout te sprokkelen, toen haar in een grot van de berg Massabielle bij Lourdes een vrouw verscheen die men achteraf beschreef als Onze-Lieve-Vrouw.
Tussen 11 februari en 16 juli van hetzelfde jaar liet de verschijning zich 18 keer zien. Op 25 maart had Bernadette gevraagd hoe de persoon heette en daarop antwoordde de verschijning : “ik ben de Onbevlekte Ontvangenis”. Eén van de volgende keren gaf zij te kennen dat Bernadette in de grond moest graven en er ontsprong een bron. Vanaf dat moment vloeide er water in overvloed tot op de huidige dag.
In 1866 is Bernadette ingetreden bij de Soeurs de la Charité van Nevers, die een huis hadden in Lourdes. Zij hebben haar leren lezen en schrijven en droegen zorg voor haar religieuze vorming. Zij kreeg er eenvoudige taken want zij was nog steeds heel zwaar ziek. En het is ook omwille van haar ziekte dat zij vrij vroeg gestorven is, nl. op 35-jarige leeftijd.
Haar lichaam is nog altijd niet vergaan en is volkomen gaaf begraven in de kapel bij de zusters te Nevers.
Buiten- en binnenkant van de kerk
Vroeger stond er een beeldje van de heilige Bernadette aan de buitenzijde van de kerk.
Het is inmiddels verdwenen.
Bij de oprichting van de kerk had men ook een klok aangekocht, die op 3 telefoonpalen gesjord en aangespannen werden door, volgens de overlevering, een beroepsman van de telefoondienst, die vrijwilliger was. Zij hebben een toren gemaakt die zijn plaats vond vooraan links van de kapel. Maar de palen zijn moeten zwichten voor de tijd. De vraag is waar de klok nu naartoe is.
In de kerk zelf stond er een doopvont in arduin met op de kuip details van de evangelisten Marcus en Mattheus. Er was ook een beeld van Jezus aan het kruis in eik met een hoogte van 90 cm. Of dit nog bestaat, moet nog nagekeken worden.
Uitbreiding van de wijk
Belangrijk is toch op te merken dat bij de oprichting van deze parochie en kerk de grootste bezorgdheid van E.H. Vander Niepen ging naar de opvoeding van de jeugd in de parochiale school met evangelische inslag.
Op zijn herhaald aandringen heeft de Congregatie van Zusters Annonciaden van Chenois (die ook achter de Sint-Guidoschool zitten in de Dokter Jacobsstraat) hem ter hulp gekomen door de aankoop van een stuk grond van 1 ha 80 a, toebehorend aan de Kerkfabriek van Sint-Pieter te Itterbeek en het bouwen van de klaslokalen gelegen aan de Itterbeeksebaan 55. Zij zijn eerst begonnen met de opening van een kleine kleuterschool, met een Franstalige en Nederlandtalige klas, ondergebracht in de parochiezaal, waarna ze de bouwwerken hebben aangevat. Een eerste paviljoen werd ingehuldigd op 26 mei 1965. In september van 1965 konden ze al beginnen met de eerste graad lager onderwijs. In 1966 hebben ze uitgebreid met een tweede paviljoen van 4 klassen. In 1968 heeft men weer 6 klassen bijgebouwd en een grote refter, maar dan heeft men ook nog een turnzaal moeten bijbouwen, en in 1970 dacht men dat het moment gekomen was om deze ook te bouwen omdat dan ook de beroepsschool naar daar overgeheveld werd en er ook nog een woonhuis moest voorzien worden voor de zusters. Uiteindelijk kennen we deze school nog steeds als de Raymond Van Belleschool. De naam is te herleiden tot het feit dat tijdens de bouw van het eerste paviljoen in november 1974, de voorvechter van het katholiek onderwijs van Anderlecht, de heer Raymond Van Belle, stierf, en men wou hem om die manier eren.
In het Cardijncentrum hebben ook lang de kinderen van het zangkoor van de Goede Lucht geoefend. Ook het ziekenfonds Concordia heeft nog enkele jaren kantoor gehouden in het Cardijncentrum. Er werd ook een sociale dienst van de parochie in ondergebracht en verenigingen zoals KV, KWB, kwamen er regelmatig samen om te vergaderen of activiteiten te organiseren, en ook de VKAJ, die in 1965 in het leven geroepen werd door E.H. Vander Niepen, heeft er jarenlang een uitvalsbasis gehad.
De zaal werd trouwens ook vaak gebruikt voor de trouwfeesten van de leden van deze VKAJ, en dit was ook zo voor de KAJ. Het is dus niet voor niets dat het centrum de naam “Cardijn” draagt. Deze priester was immers de apostel van de arbeidende jeugd.
Huidige bestemming
Zoals gezegd, is de kerk sinds 2019 toebedeeld aan een Protestantse gemeenschap, genoemde “Eglise Parole de Grâce”. Hoe dat komt kan verklaard worden uit het feit dat de reglementering die van het begin van de 19de tot begin van de 21ste eeuw in verschillende fases tot stand gekomen is, de herbestemming van kerken niet verbiedt.
Zowel de wet van 8 april 1802, en het Keizerlijk Decreet van 30 december 1809 zijn nog van kracht en beschrijven de kerkfabrieken als instellingen die belast zijn met het beheer van de temporaliën van de erediensten. De kerkfabriek is een openbare instelling die verantwoordelijk is voor het openbaar erfgoed, meer bepaald de gebouwen die gebruikt worden voor de beoefening van de erkende erediensten. Dat statuut impliceert dat voor elk herbestemmingsproject de eerste wettelijke desaffectatie van het gebouw als cultusruimte moet worden uitgesproken en dit kan enkel maar gebeuren door het bisdom, wat daarna moet bekrachtigd worden door de gewestregering. Op dat ogenblik wordt de kerkfabriek ontbonden en haar bezittingen overgedragen aan andere kerkfabrieken. Voor het meubilair van de kerk moet dan een specifieke beslissing worden genomen, want het mag niet worden verkocht of zomaar worden weggenomen zonder toestemming van de gewestregering. Vandaar dat men vaak een iets gemakkelijker wettelijke oplossing hanteert, nl. om een erkende cultusruimte over te dragen aan een andere cultus. Gezien hier alles blijft binnen de zuil van het katholicisme is er op zich geen enkel probleem.
Men moet er zich ook goed van bewust zijn dat omwille van de nieuwe financiering door het Brussels gewest van de kerkfabrieken, er ook herorganisaties zijn tot stand gekomen en dat aldus bvb. in 2023 kardinaal De Kesel vanaf 1 september Guido Vandeperre, samen met Peter Baekelmans en Johnny De Mot en Chris Ruelens, Mariette Dhondt, Gino Mattheeuws en Tony Frison, benoemde voor de zorg van de nieuwe coördinatie van de Nederlandstalige pastoraal rond de gemeenschaps-kerken van Sint-Jozef (Evere), Goede Bijstand (Centrum), Onze Lieve Vrouw van Vreugde (Anderlecht), en Sint Pieter (Ukkel).
Wat de Eglise Parole de Grâce, dus de Protestantse diensten betreft, is op dit ogenblik Filippo La Monica de pasteur.
Cardijncentrum
Het Cardijncentrum bestaat nog steeds, maar is zeker niet meer de plaats, waar zoals velen kunnen getuigen, vroeger eetfestijnen gebeurden, privéfeesten, toneelopvoeringen, braderijen, etc. Ook al wie catechese gevolgd heeft, heeft nog goede herinneringen aan het feit dat pastoor E.H. Vander Niepen vaak met zijn Renault 3 met de achterklep open, de jongeren “ontvoerde” naar de terreinen rond de Sint-Bernadettekerk met achteraf chocomelk en wafels en snoep, in het Cardijncentrum.
Anderlecht, maart 2024
Tekst en foto’s (tenzij anders vermeld) : Myriam Van Varenbergh